Antiquum Culmen (Stare Chełmno) odkryte w Starogrodzie
Antiquum Culmen (Stare Chełmno) odkryte w Starogrodzie
Starogród zwany był niegdyś Antiquum Culmen, Antiquum Castrum, Aldehaus, Althaus Kulm, a wedle słów kroniki Piotra z Dusburga w miejscu obecnej miejscowości w 1232 roku Herman Balk wzniósł zamek i miasto Chełmno. Pierwsze miasto Chełmno, wraz ze Starym Toruniem (także położonym poza obszarem obecnego miasta Torunia) lokowano, jak dotąd przyjmowano w 1233 roku, jednak nowsze badania wskazują, że nastąpiło to raczej już w 1232 roku[1]. Założone wówczas oba miasta były jednymi z najstarszych w granicach współczesnej Polski i najstarszymi w państwie krzyżackim (obecnej Polsce północnej i północno-wschodniej). Chełmno było miejscem wystawienia i wzorcowym miastem prawa chełmińskiego, które odcisnęło szczególne piętno na proces lokacji miast nie tylko w krzyżackich Prusach, ale także w Wielkopolsce, na Mazowszu i innych krajach sąsiednich. Ponadto prawo chełmińskie było fundamentalnym elementem ustroju prawnego Prus krzyżackich, a potem polskich.
Mimo tych z pozoru oczywistych źródeł i przesłanek kwestia zarówno obecności starej warowni w Starogrodzie, jak i pierwszej lokacji Chełmna, była przez dziesięciolecia niewyjaśniona.
Ryc. 1. Mapa hipsometryczna (LiDAR) oraz wyniki badań geofizycznych na terenie Starogrodu
Ryc. 2. Rozmieszczenie wykopów badawczych z 2017 i 2018 roku
Ryc. 3. Profil wykopu nr 7 z pozostałościami zabudowy z piecem
Ryc. 4. Legar podłogi podpiwniczonego budynku w wykopie nr 6
Ryc. 5. Eksploracja obiektów przy domu (wykop nr 6)
Ryc. 6. Wydobycie ostrogi
Ryc. 7. Wybrane zabytki metalowe z obiektu gospodarczego przy domu
Na przełomie lat 60.-70. XX wieku przeprowadzone zostały pod kierunkiem Andrzeja Koli z ówczesnej Katedry Archeologii UMK badania sondażowe w Starogrodzie (na przedzamczu II) jak i w Chełmnie miały rozwiązać problem lokalizacji zarówno Chełmna przedlokacyjnego (wczesnośredniowiecznej osady) jak i rzucić nowe światło na problem translokacji (przenosin) Chełmna. Zarówno w Starogrodzie, jak i Chełmnie nie stwierdzono wówczas osadnictwa, które możnaby łączyć z wczesnośredniowiecznym, przedkolacyjnym Chełmnem. Także w kwestii lokalizacji pierwszego miasta lokacyjnego nie wniosły one nowej wiedzy. W tym samym czasie odkryto jednak, że wczesnośredniowieczna osada i gród Chełmno znajdują się na terenie obecnej wsi Kałdus. Prowadzone tam do niedawna wielosezonowe badania archeologiczne pod kierunkiem Wojciecha Chudziaka wykazały obecność bogatego i rozległego osadnictwa. Kwestia lokalizacji pierwszego miasta Chełmna pozostała jednak nierozwiązana i w ostatnich dekadach wręcz można odnieść wrażenie, że zapomniana, w cieniu wspaniałych odkryć z Kałdusa. Sprawiało to, że co do istnienia pierwszego miasta na terenie obecnego Starogrodu były niejasności i wręcz niektórzy badacze negowali translokacje, wskazując, że Chełmno (nawet wczesnośredniowieczne) od początku znajdowało się w obecnym miejscu[2].
Badania przeprowadzone w 2017 roku na zamku wysokim w Starogrodzie doprowadziły do odkrycia reliktów krzyżackiej warowni drewniano-ziemnej z lat 30. XIII wieku, potwierdzając relacje Piotra z Dusburga w tej kwestii. Tym samym lokalizacja pierwszego miasta Chełmna na terenie wsi Starogród stać sie musiała przedmiotem weryfikacji w kolejnym sezonie badań, odbytym w lipcu bieżącego roku. Uwagę zwrócił obszar tzw. trzeciego przedzamcza. Nazwę tą po raz pierwszy zastosował Conrad Steinbrecht z końcu XIX wieku i po nim bezkrytycznie powtarzana była przez kolejnych badaczy. Co istotne, piszący w tym samym okresie co Steinbrecht, Johannes Heise tak tego obszaru nie określił, wskazując, że może być to obóz warowny krzyżowców. Późniejsi badacze nie do końca zdawali sobie sprawę z położenia, a tym bardziej rozmiaru tego obszaru, usiłując bądź "umieścić" trzy przedzamcza w granicach dwóch rzeczywistych, bądź łącząc z tzw. trzecim obszar w najbliższym otoczeniu kościoła. Realny rozmiar i układ tzw. trzeciego przedzamcza "ukazał się" w pełni dzięki cyfrowej mapie hipsometrycznej zwanej LiDAR, która uwypukla wszelkie nierówności terenu. Widać na niej szeroką na blisko 20 m suchą fosą południową oraz zakręcający ślad jej dalszego przebiegu od południowego wschodu. Jej bieg od północnego wschodu można wskazać dzięki zachowanemu "ujściu" fosy w skarpie wiślanej oraz mapom sprzed stu lat (Messtischblat) ukazującym istniejący wówczas jeszcze odcinek (opisany przez wspomnianego Johannesa Heisego). Okazuje się, że tzw. trzecie przedzamcze obejmuje ogromny teren, w którego obrębie mieści się duża część obecnej wsi. Jego powierzchnia (około 140 000 m2) przekracza znacznie rozmiary przedzamczy (a nawet całych zamków) i jest około trzykrotnie większa od standardowych mniejszych średniowiecznych miast pruskich (jak Golub, Grudziądz, Kowalewo) równając się powierzchni Nowego Miasta Torunia. Tak więc już sama powierzchnia, otoczona solidną suchą fosą, wskazuje na miejski charakter obszaru, mylnie i błędnie nazywanego trzecim przedzamczem. W 2016 roku zespół pod kierunkiem Krzysztofa Misiewicza wykonał w dwóch rejonach interesującego nas obszaru badania geofizyczne, które wykazały obecność bardzo regularnych anomalii w części północnej wsi i kolejnych (już nieregularnych) w części środkowej.
W celu weryfikacji założono w lipcu trzy wykopy badawcze. Wykop nr 6 (w zasadzie dwie ćwiartki wykopu arowego) wykonano na jednej z regularnych anomalii geofizycznych na polu północnym. Wykop nr 7 wyznaczono na wyraźnej anomalii w centralnej części wsi, natomiast wykop nr 8 na skarpie południowej fosy. W ostatnim z wymienionych stwierdzony został ślad po palisadzie biegnącej na skarpie nad fosą. W wykopie nr 7 odkryte zostało zasypisko i poziom użytkowy zabudowy z piecem. Na podstawie ceramiki datować ją można na XIII wiek, jednak na obecnym etapie analizy nie ma pewności, czy łączyć ją można z miastem lokacyjnym (co wydaje się bardzo prawdopodobne) czy z okresem tuż po jego przeniesieniu. Najbardziej wymowne odkrycia dokonano w wykopie nr 6. Weryfikowana archeologicznie jedna z szeregu anomalii okazała się podpiwniczonym domem wzniesionym w konstrukcji szkieletowej, ustawionym prostopadle do linii układu „pierzei” wyznaczonej przez podobne anomalie (wszystko przemawia za tym, że są to analogiczne domy) zbudowane co 1/2 sznura starej miary chełmińskiej. Materiał ceramiczny wskazuje ewidentnie na chronologię odpowiadającą lokacji Chełmna (wykonane zostaną jeszcze badania 14C), a regularny układ domów, na siatkę urbanistyczną wytyczoną w oparciu o starą miarę chełmińską (domy są co ½ sznura tej miary). W budynku osiągnięto poziom spalonej podłogi, położonej na solidnych legarach. We wnętrzu domu, poza standardową ceramiką naczyniową, znaleziono także kilka fragmentów ceramiki szkliwnej, będących w XIII wieku ewidentną oznaka bogactwa i kontaktów z terenami niemieckimi. W zasypisku zalegały także bardzo liczne przedmioty metalowe, jak klamry od pasów i noże, a także powyginane blaszki brązowe, będące być może fragmentami zniszczonego cienkościennego naczynia. W domu był także odważnik metalowy, wskazujący na obecność kontaktów handlowych. W bezpośrednim sąsiedztwie domu odkryto dwa obiekty gospodarcze. W jednym z nich (regularnym, prawdopodobnie piwniczce wkopanej w grunt) znaleziono kolejne bardzo ciekawe zabytki, m.in. ostrogę i klucze oraz element trójzębu (broni).
Data opuszczenia przez osadników pierwszego miasta Chełmna nie jest pewna. Wiadomo, że w 1244 zostało ono spalone przez Świętopełka. Nastąpiło to prawdopodobne zaraz lub wkrótce po tej katastrofie. Jak się przyjmuje wpierw miasto przeniesiono w dolinę Wisły - na teren obecnego przedmieścia Chełmna - Rybaków, by w połowie XIII wieku translokować je ostatecznie na obecne miejsce na szczycie wysokiej skarpy wiślanej.
[1] M. Löwner, Die Einrichtung von Verwaltungsstrukturen in Preussen durch den Deutschen Orden bis zur Mitte des 13. jahrhunderts, Wiesbaden 1998, s. 113-114.
[2] T. Mroczko, Ruch budowlany na ziemi chełmińskiej w XIII i XIV wieku, [w:] Sztuka i ideologia XIII wieku. Materiały Sympozjum Komitetu Nauk Sztuce Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 5 i 6 IV 1971, pod red. P. Skubiszewskiego Warszawa-Wrocław 1974, s. 288-289.
