Unisław - wstępne wyniki badań zamku

Przeprowadzone od początku kwietnia do początku czerwca 2017 roku badania archeologiczno-architektoniczne na terenie głównego członu zamku w Unisławiu (domu zamkowego/zamku wysokiego) dostarczyły całkowicie nowych źródeł (archeologicznych, architektonicznych), do rekonstrukcji przekształceń terenu warowni, jej formy architektonicznej i układu przestrzennego oraz chronologii. W trakcie dwumiesięcznych badań eksplorowano sześć wykopów badawczych, zakładając je w miejscach, które, jak można było sądzić z układu anomalii geofizycznych, mogły wnieść istotną wiedzę do poznania rozplanowania murów zamku. Ponadto wykonano kilkadziesiąt odwiertów w czterech osiach (w tym przez całą fosę) i dokonano obserwacji układu nawarstwień dostępnych na osuniętych stokach wzgórza od południa i zachodu.

W efekcie ustalono, że pierwotny układ wzgórza był odmienny od obecnego. Od zachodu sięgało ono kilkadziesiąt metrów dalej, w kierunku doliny Wisły. Zostało ono zniszczone m.in. w efekcie pozyskiwania i wywożenia ziemi. Od południa uległo natomiast naturalnej erozji na skutek spływu wody sąsiednią doliną. Obecne płaskie plateau wzniesienia na którym wznosił się zamek wysoki jest, przede wszystkim, efektem działalności człowieka w okresie średniowiecza. Pierwotnie kulminacja wzgórza znajdowała się w południowo-wschodniej części wyniesienia i znajdowało się niemal na tym samym poziomie co dziś. Kulminacja ta ciągnęła się w kierunku wschodnim, wzdłuż południowej krawędzi wzgórza (przedzamczu I), wtórnie przecięta fosą. Po północno-zachodniej stronie owej kulminacji (teren zamku wysokiego), poziom naturalny opadał do ok 4 m poniżej obecnego poziomu terenu, tworząc łagodne wypłaszczenie przed właściwym stokiem znajdującym się od zachodu i północy.

W obniżeniu tym, w jednym z wykopów, odnotowano warstwę osadniczą z XI wieku, co wskazuje na to, że obszar ten był wykorzystywany w schyłkowym okresie funkcjonowania grodu, znajdującego się 800 m na północny wschód od zamku.

Dzięki badaniom wiemy już dziś, że pierwsza krzyżacka warownia została w tym miejscu wzniesiona w związku z powołaniem w latach 80. XIII wieku komturstwa unisławskiego. Była to drewniano-ziemna forteca, otoczona wałem ziemnym, która zajmowała obszar nieco mniejszy niż późniejszy zamek murowany. Funkcjonowała w takiej postaci jeszcze w 1 ćwierci XIV wieku. To podczas jej istnienia ówczesny poziom terenu podniósł się o 2-3 m.

Murowany dom zamkowy (zamek wysoki) powstał w 2. ćwierci lub połowie XIV wieku, zapewne w związku z powołaniem wówczas w Unisławiu urzędu prokuratora. Zamek ten został zniszczony podczas wojny trzynastoletniej, po czym miejsce to zostało całkowicie opuszczone. Tym samym, znane z nowożytnych inwentarzy, dwory biskupie musiały znajdować się w zupełnie innym miejscu. Mimo, że blisko 1/4 zamku wysokiego uległa zniszczeniu wraz z osuwiskami skarpy, możliwa jest dziś jego przybliżona rekonstrukcja. Dom zamkowy prezentował typową formę siedziby niższego rangą urzędnika krzyżackiego. Składał się z głównego budynku, o wymiarach rzutu ok. 16 × 30 m (dom najpewniej w typie wieżowym - Festes Haus), poprzedzonego od północy i wschodu międzymurzem. Mury zamku wzniesiono na fundamentach arkadowych, z pewnością ze względu na małą stabilność gruntu. W narożniku północno-wschodnim wznosił się drewniany budynek kuchni.

W swej ostatecznej postaci, pod koniec XIV wieku, północne międzymurze zamku zajmował mniejszy budynek, a międzymurze wschodnie pełniło rolę niewielkiego dziedzińca. Od tej strony znajdował się także, wysunięty przed obwód, budynek bramny. Zamek otaczał sztucznie ukształtowany taras, a od strony przedzamcza (wschodniej) cypel odcinała fosa.

Lokalizacja głównych elementów osadniczych: (fot. M. Bogacki).

Ogólny widok terenu domu zamkowego (po lewej) i przedzamcza I (w centrum); z tyłu po prawej teren grodziska wczesnośredniowiecznego (fot. M. Wiewióra)