Zamek w Lipienku - wstępne wyniki badań

W kwietniu tego roku prowadziliśmy badania archeologiczno-architektoniczne zamku w Lipienku. Pierwsze obszerniejsze informacje na temat zamku w Lipienku opublikowali Johannes Heise i Conrad Steinbrecht. Pierwszy z nich, w ramach opracowywanego katalogu zabytków architektury i sztuki w Prusach przedstawił krótką charakterystykę założenia zamkowego. Opisał topografię zamku oraz jego relikty, charakteryzując jego układ przestrzenny. Podał także podstawowe dane odnoszące się do historii wsi i zamku[1]. Natomiast Conrad Steinbrecht, w napisanej w mniej więcej tym samym czasie pracy o zamkach krzyżackich z okresu mistrzów krajowych, zamieścił nieco obszerniejszy opis i próbował zrekonstruować ogólny wygląd założenia. Co istotne przedstawił także rzut warowni, który dotąd obowiązuje w literaturze[2]. W okresie międzywojennym krótko o zamku w Lipienku pisał także Karl Heinz Clasen. Zamieszcza interesujący nas obiekt w III generacji (styl dojrzewający) i zwraca uwagę na analogiczne, cyplowe położenie warowni z zamkiem w Golubiu[3]. Po drugiej wojnie światowej badacze przede wszystkim powtarzali informacje znane już od ich niemieckich poprzedników i zamieszczali mniej lub bardziej ogólne opisy w katalogach[4]. Tomasz Torbus wskazał przy tym na podobieństwa zamku w Lipienku do zamków w Papowie Biskupim i Golubiu[5]. Na terenie zamku nie prowadzono dotąd badań archeologicznych, które zweryfikowałyby jego plan i dzieje budowy. Jedynie w 1992 roku założono dwa wykopy sondażowe na przedzamczu i jeden na zamku wysokim. Wykop założony na zamku wysokim nie dostarczył żadnych informacji o stratygrafii z powodu zalegającej tam grubej warstwy gruzu, natomiast w sondażach na przedzamczu natrafiono na nawarstwienia wiązane z wczesnośredniowiecznym poziomem osadniczym, wydatowanym na podstawie fragmentów ceramiki na 4 ćwierć XI i przełom XI i XII wieku[6].

Badania wykopaliskowe zostały poprzedzone prospekcją geofizyczną, która ze względu na gęstą roślinność i zaśmiecenie terenu zamku objęła jedynie niewielkie obszary dwóch przedzamczy i nie wniosła istotnych informacji. Ważniejsze było opracowanie przez Sebastiana Tyszkowskiego trójwymiarowego modelu terenu zamku za pomocą techniki naziemnego skaningu laserowego (Terrestial Laser Scanning - TLS). Prace prowadzono przy wykorzystaniu impulsowego skanera naziemnego Riegl VZ-4000 oraz odbiornika GPS RTK Trimble R4. Uzyskana szczegółowa mapa terenu, podobnie jak opracowana z danych państwowych programu ISOK (LiDAR), wykazała dużą niedokładność dotychczasowego planu zamku. Stąd jednym z celów badań było opracowanie nowego, bardziej dokładnego rzutu zamku. W tym celu oczyszczono i namierzono wszelkie dostępne w terenie relikty murów (ryc. 1). Kolejnym celem była weryfikacja przypuszczeń o istnieniu pod zamkiem wysokim reliktów grodu wczesnośredniowiecznego, a także krzyżackiej warowni drewniano-ziemnej wzmiankowanej w latach 70. XIII wieku[1]. Celem badań była także próba doprecyzowania niejasnej chronologii budowy zamku murowanego, której początek wskazuje się juz na lata 80. XIII wieku, kiedy Lipienek stał się siedzibą komtura ziemi chełmińskiej lub dopiero przełom XIII-XIV wieku, ze względu na podobieństwo formalne do zamku w Golubiu[2].

Podczas badań wytyczono łącznie sześć wykopów badawczych - jeden główny (nr 1) na parchamie południowym zamku wysokiego i pięć mniejszych sondaży (w tym dwa na wyspie położonej po południowej stronie zamku, w związku z weryfikacją ewentualnej możliwości lokalizacji starszej warowni; wykonano tam także dwie osie odwiertów).

Wykop nr 1 wytyczony został we wschodniej części południowego parchamu. Celem wykopu była weryfikacja przypuszczeń o obecności grodu i krzyżackiej warowni drewniano-ziemnej poprzedzającej budowę zamku murowanego w miejscu zamku wysokiego. Ponadto wykop miał dostarczyć informacji na temat techniki budowy muru zamku oraz zakresu ziemnych przekształceń budowlanych parchamu. Pod humusem zalegały liczne warstwy demolacyjne oraz powstałe w wyniku zniszczenia zamku podczas walk toczących sie w czasie potopu szwedzkiego W nawarstwieniach demolacyjnych, poza ceramiką naczyniową, zalegały znaczne ilości szkła okiennego (w tym dwa fragmenty malowanego) oraz fragmenty barwnych kafli piecowych, świadczących o wystroju wnętrz zamkowych w okresie nowożytnym. W warstwie nr 27 odkryto ponadto monetę króla szwedzkiego Gustawa Adolfa (panował 1611-1632). Poniżej zalegały poziomy nowożytne parchamu o miąższości około 0,4-0,5 m. w których odkryto m.in. ostrogę (nowożytną?), a także krzyżacką monetę. W północnym odcinku profilu zachodniego odsłonięto odcinek nowożytnego muru dostawionego (z wyraźna dylatacją) do ściany zamku wysokiego. Na jego chronologię (najpewniej podczas renesansowej przebudowy zamku w połowie XVI wieku) wskazuje kontekst stratygraficzny. Mur wzniesiono ze średniej wielkości kamieni polnych z wykorzystaniem pojedynczych cegieł. Około 1,2 m od muru skrzydła południowego zarejestrowano nowożytny wkop (głębokości ok. 0,6 m), wypełniony sekwencja cienkich warstw. Średniowieczny poziom parchamu znajdował się 103-103,1 m n.p.m. Przy murze domu konwentu zadokumentowano, szeroki na około 1,5 m i nieznacznie zwężający się ku dołowi rów, pochodzący z okresu budowy zamku. Wypełniały go nasypowe warstwy zawierające duże ilości węgielków drzewnych, kości zwierzęcych oraz fragmentów ceramiki naczyniowej pochodzących z XI w. (typu Gronowo), z przełomu XII/XIII i 2. poł. XIII w. oraz późnośredniowiecznych, datowanych na 2. poł. XIII - 1. poł. XIV w. Powyżej opisany późnośredniowieczny rów przecinał starsze warstwy wału ziemnego i został wykonany w celu umożliwienia budowy muru piwnicy domu konwentu z wolnej ręki (zgodnie ze znaną z innych zamków kasztelowych technika budowlaną. Niżej ściana ta została wzniesiona w wąskoprzestrzennym wykopie fundamentowym, na co wskazuje zarejestrowany odwiertem poziom i układ dna rowu.

Układ nawarstwień wału, opadających łagodnie w kierunku południowym, wskazuje, że jego kulminacja znajdowała się w rejonie ściany domu konwentu. W obrębie eksplorowanej części wykopu zadokumentowano dziewięć warstw wału. W górnych nie odnotowano materiału datującego. W warstwie nr 38 znajdowały sie dwa fragmenty późnośredniowiecznej ceramiki szarej, natomiast w niższych (nr 39 i 40) zespół ceramiki datowanej na X-XI wiek (typu Menkendorf) oraz jeden fragment ceramiki kultury łużyckiej (wtórne złoże). Wskazuje to na wczesnośredniowieczną metrykę wału i jego podwyższenie przez krzyżaków. W odwiercie wykonanym 1 m od ściany zamku zadokumentowano kontynuację nawarstwień wału pod spągiem późnośredniowiecznego rowu. Wał był posadowiony na piaskowym calcu. W odwiercie wykonanym 3 m na południe od ściany domu konwentu odnotowano osiem warstw wału, nie osiągając jego spągu z powodu przeszkody (kamień).

Badania dostarczyły odpowiedzi na podstawowe pytania badacze. Zweryfikowano i przygotowano nowy, bardziej dokładny plan zamku. Eksploracja wzniesień po południowej stronie zamku wskazała, iż nie były one objęte osadnictwem wczesnośredniowiecznym, ani późniejszym. Najstarszymi, odnotowanymi w rejonie późniejszego zamku, śladami bytności człowieka są pojedyncze fragmenty ceramiki kultury łużyckiej. Kolejne ślady pochodzą z wczesnego średniowieczna (od IX/X w.), co potwierdza wcześniejsze wyniki sondażowych badań na przedzamczu. Poziom osadniczy uchwycono pod wałem ziemnym po południowej stronie zamku (wykop nr 5), a w wykopie nr 1 odkryto pozostałość wału ziemnego. W jego warstwach znajdowała się ceramika z X-XI w. Wyższy jego poziom został nadsypany w późnym średniowieczu przez krzyżaków. Łączyć go można z warownią znana ze wzmianki z lat 70. XIII w. W późnośredniowiecznych warstwach nasypowych zamku wysokiego odnotowano ceramikę z XI, przełomu XII-XIII i 2. poł. XIII w., co wskazuje na intensywność osadnictwa starszego od murowanego zamku. Wał został zniszczony podczas budowy domu konwentu. Wyniki badań nie dostarczyły jednoznacznych przesłanek, które sprecyzowałyby czas rozpoczęcia budowy zamku murowanego. Ceramika zalegająca w nasypie budowlanym ma ogólne cechy charakterystyczne dla 2. poł. XIII - 1. poł. XIV w. Pobrano próby cegieł do analizy termoluminescencyjnej, co może pomóc w uściśleniu chronologii.

[1] J. Heise, Die Bau- und Knstdenkmäler der Provinz Westpreussen – Der Kreis Kulm, H. 5, Danzig 1887, s. 80-81.

[2] C. Steinbrecht, Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, Bd. 2. Preussen zur Zeit der Landmeister, Berlin 1888, s. 25-26.

[3] K. H. Clasen, Die mittelalteriche Kunst im Gebiete des Deutschordensstaates Preussen, Bd. 1 Die Burgbauten, Königsberg 1927, s. 67.

[4] B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 182; idem, Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 199; M. Haftka, Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów, Malbork-Płock 1999, s. 156-160; Katalog zabytków sztuki w Polsce, 1975: t. 11, z. 4, Warszawa, s. 102-103; Leksykon zamków w Polsce, pod red. L. Kajzera, S. Kołodziejskiego, J. Salma, Warszawa 2001, s. 274-275; A. Pabian, W. Rozynkowski, Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej, Toruń, s. 67.

[5] T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München 1998, s. 130-131, 472-475.

[6] J. Bojarski, Lipieniek, gm. Lisewo, [w:] Wczesnośredniowieczne grodziska ziemi chełmińskiej. Katalog źródeł, red. J. Chudziakowa, Toruń 1994, s. 99-102.